تاریخچه پیدایش و ساخت عطر در جهان و ایران

یکی از نکاتی که قاعدتا میتواند برای هر کسی جذاب باشد تاریخچه عطر و داستان پیدایش آن در جهان و خصوصا کشورمان میباشد در این مقاله سعی خواهم کرد بنحو کاملی در این رابطه برایتان توضیح دهم. البته پیشاپیش بدانید منشا تحول صنعت عطر سازی نیز بمثابه خیلی از صنایع دیگر دانشمندان ایرانی نظیر زکریای رازی و ابن سینا بوده اند .

کلمه عطر از عبارت لاتین "per" به معنی "کامل" و "fumus" به معنی "دود" گرفته شده است. فرانسوی‌ها بعدها نام "parfum" را به بوهایی که از سوزاندن عود تولید می‌شد، دادند.بشر اولین عطرها و رایحه‌های خوش را از طریق سوزاندن گیاهان خوشبو، ادویه‌ها یا گل‌ها تولید می‌کرد. قدمت استفاده از مواد معطر و اسانس‌های عطری به عنوان نمودی از هنرهای باستانی بشر به هزاره‌های دوم و سوم پیش از میلاد مسیح باز می گردد.

 در واقع، اولین نوع عطر، عود بود که حدود ۴۰۰۰ سال پیش توسط بین‌النهرینی‌ها ساخته شد. فرهنگ‌های باستانی انواع رزین‌ها و چوب‌ها را در مراسم مذهبی خود می‌سوزاندند. عود حدود ۳۰۰۰ سال قبل از میلاد به مصر راه یافت، اما تا آغاز عصر طلایی مصر، عطرها فقط در مراسم مذهبی استفاده می‌شدند. با کنار گذاشته شدن تدریجی حقوق انحصاری کاهنان، عطرها برای همه مصری‌ها در دسترس قرار گرفتند. شهروندان حمام‌های مفصلی می‌گرفتند و پوست خود را برای لذت بردن در روغن‌های معطر خیس می‌کردند.

 باستان شناسان معتقدند که تمدن‌های بین‌النهرین، مصر و دره سند (پاکستان و هند کنونی) اولین جوامع بشری بودند که از عطر و مشتقات آن استفاده می‌نمودند و سپس رومیان باستان و مسلمانان هنر عطرسازی به اعتلای خود رساندند.

 در تمدن‌های کهن از عطر و اسانس‌های عطری برای برگزاری مراسم مذهبی، عبادت خدایان و تدفین مردگان استفاده می‌شد و بعدها برای خوشبو شدن بدن و آرایش و همچنین خواص درمانی آروماتیک و بهداشتی مورد استفاده قرار گرفتند.

اولین شیمی‌دان و عطار ثبت شده‌ی تاریخ، زنی به نام تاپوتی بود که حدود 4000 سال پیش در تمدن بین النهرین زندگی می‌کرد و از طریق تقطیر گل‌ها و گیاهان معطر و ترکیب آنها با روغن و مواد آروماتیک دیگر، عطر تولید می‌نمود.

 باستان شناسان در سال 2003 میلادی قدیمی‌ترین عطر به جا مانده از دوران باستان را در قبرس کشف کردند که قدمت آن بالغ بر 4000 سال تخمین زده می‌شود.

 آنها در حین کاوش در منطقه پرگوس قبرس، با محوطه‌ای به مساحت 300 متر مربع مواجه شدند که در واقع یک کارگاه تولید عطر باستانی بوده و ظرف‌هایی برای ترکیب عطرها، دستگاه‌های عصاره‌گیری و بطری‌های عطر در آن قرار داشتند. این کارگاه در حقیقت اولین کارخانه تولید عطر جهان به حساب می‌آید!

یونانیان باستان می‌توانند اعتبار اولین عطر مایع را به خود اختصاص دهند. اما توسعه تقطیر توسط ایرانیان بود که با کشف الکل تولید عطر را امکان‌پذیر کرد. عطر در قرن هفدهم، به ویژه در فرانسه، از موفقیت چشمگیری برخوردار بود. بهداشت در آن روزها بسیار ضعیف بود و از عطرها برای پوشاندن بوهای ناخوشایند بدن استفاده می‌شد. در انگلستان، عطرها در دوران سلطنت هنری هشتم و ملکه الیزابت اول به طور گسترده مورد استفاده قرار می‌گرفتند. در دوران سلطنت الیزابت، تمام اماکن عمومی معطر بودند زیرا او نمی‌توانست بوهای بد را تحمل کند.

همانند صنعت و هنر، عطر نیز در قرن نوزدهم دستخوش تغییرات عمیقی شد. تغییر ذائقه‌ها و توسعه شیمی، پایه‌های عطرسازی مدرن را بنا نهاد. در آغاز قرن بیستم، عطر معمولاً از رایحه یک گل گرفته می‌شد. امروزه، عطرها بسیار پیچیده هستند و از بسیاری از مواد شیمیایی طبیعی و مصنوعی تشکیل شده‌اند که اغلب به عنوان "نت" یا "آوای فرعی" شناخته می‌شوند.

اگر قرار بود هنر عطرسازی باستان یک چهره نمادین داشته باشد، مطمئناً آن چهره کلئوپاترا بود.  همانطور که افسانه‌ها می‌گویند، او بادبان‌های قایق خود را قبل از عزیمت به دریا با روغن‌های معطر می‌پوشاند.

یونانیان نقش مهمی در توسعه عطرسازی ایفا کردند.  آنها به سوزاندن مواد معطر اکتفا نکردند، بلکه گیاهان و رزین‌های معطر را آسیاب کرده و در روغن معلق کردند و اولین عطرها را برای استفاده روی پوست ساختند. و آنچه که به «جا افتادن» عطر در یونان باستان کمک کرد، علاقه نوظهور به بهداشت بود.

یونانیان اولین افرادی بودند که عطر را به معنای امروزی آن استفاده می‌کردند. آنها از طریق له کردن گیاهان معطر یا ترکیب صمغ آنها با روغن و مایعات دیگر عطرهایی نسبتا شبیه به اسانس‌های امروزی تولید نمودند که بر روی پوست مصرف می‌شد و مورد استقبال عموم مردم قرار گرفته بود. این عطرها در حمام‌های آن دوران برای خوشبو نمودن بدن و همچنین برای درمان بیماری‌ها مورد استفاده قرار می‌گرفت.

بقراط - «پدر پزشکی» - به بهداشت اهمیت زیادی می‌داد و بخور و استفاده از عطر را برای پیشگیری از بیماری تجویز می‌کرد.  یونانیان از رایحه‌درمانی استقبال کردند و آن را عملی و علمی کردند نه عرفانی. زنان، پشت میزهای آرایش در اتاق‌های خصوصی خود (که به عنوان «ژیناسئوم» شناخته می‌شود)، و مردان در ملاء عام، پس از ورزش، خود را در حمام‌های عمومی روغن مالی می‌کردند.

 در تمدن ایران باستان همانند همتایان یونانی و مصری آن، استفاده از عطر و مواد معطر رواج داشته و پادشاهان و بزرگان حکومتی همواره از آن استفاده می‌کردند. داریوش سوم، پادشاه هخامنشی، حدود 40 نفر از عطرسازان خبره زمان خود را به دربار فراخوانده بود تا همیشه همراه او باشند و از این طریق به عطرها و رایحه‌های مورد علاقه خود دسترسی داشته باشد.

 در دوره ساسانیان نیز پادشاهان اهمیت ویژه‌ای برای عطر قائل بودند و گفته می‌شود که حتی اطرافیان پادشاه از استفاده از عطرها و رایحه‌های مورد علاقه وی منع می‌شدند و این عطر ویژه پادشاه تنها توسط شخص وی مورد استفاده قرار می‌گرفت که همین موضوع نشان دهنده جایگاه ویژه عطر برای پادشاهان ساسانی است.

 تمدن مشرق زمین نقش بسزایی در پیشرفت صنعت عطر و ادکلن به شکل امروزی آن داشته است. ابویوسف کندی، شیمی‌دان عرب در قرن نهم میلادی، کتابی با نام “شیمی در عطرسازی” نوشته بود که در آن بیش از 100 دستورالعمل برای تهیه اسانس‌های عطری و حتی ادوات و لوازم عطرسازی ذکر کرده و شرح داده است.

 ابوعلی سینا، دانشمند و پزشک بزرگ ایرانی، اولین فردی بود که از روش تقطیر برای استخراج روغن‌های معطر از گیاهان استفاده نمود و این دستاورد بزرگ به عنوان پایه و اساس صنعت مدرن عطرسازی جهان شناخته می‌شود. ابوعلی سینا اولین فرآیند تقطیر را با گل رز انجام داد که محصول نهایی آن یعنی گلاب همچنان یکی از مهمترین مواد اولیه در صنایع مختلف غذایی و عطری در جهان است.

 زکریای رازی نیز با کشف الکل و دستیابی به روش علمی تولید آن، نقشی انکارناپذیر در صنعت ادکلن سازی و عطرسازی امروزی داشته است. از گذشته تا کنون از الکل به عنوان حلال و رقیق کننده اسانس‌های عطری استفاده می‌شود و لازم به ذکر است که تا پیش از این کشف بزرگ، رقیق کردن روغن های معطر مشکلی بزرگ برای عطرسازان به حساب می‌آمد در دنیای مدرن نیز تهیه محصولاتی مانند ادکلن، بادی اسپلش یا سایر محصولات با پایه الکلی میسر نبود.

تاریخچه عطر در ایران باستان را می‌توان در دو کلمه خلاصه کرد: محوری و نوآورانه.

ایران قرن‌ها بر تجارت بین‌المللی عطر تسلط داشت. آنها این اعتبار را با تبدیل شدن به اولین توسعه‌دهندگان عطرهای غیر روغنی و شیوه نوآورانه تزریق عطر با آب به دست آوردند.

اسناد کشف شده نشان می‌دهد که در سراسر ایران کارگاه‌های تولید عطر و تجهیزات تولید عطر فراوانی وجود داشته است.

نیازی به گفتن نیست که صنعت عطرسازی مدرن مدیون نبوغ ایرانیان است. ایرانیان آزمایش‌های گسترده‌ای را برای بهبود فرآیندهای تقطیر و کیفیت عطرهای تولیدی خود انجام دادند. اما شاید یکی از بزرگترین نوآوری‌های آنها این بود که اولین کسانی بودند که عطرهای غیر روغنی ساختند.

عطر در این تمدن باستانی همواره مورد توجه اشراف بوده است. این عقیده در سراسر ایران باستان نیز رواج داشته است. 

به اعتقاد باستان‌شناسان مفهوم آروماتراپی یا همان رایحه درمانی از زمان تمدن یونان باستان به جهان معرفی شد. در روم باستان که یک پادشاهی متمول و تمدنی پر زرق و برق بود، فواره‌هایی در شهرها وجود داشت که در آنها از گلاب برای خوشبو کردن فضا استفاده می‌شد.

 تولید و تجارت عطر و اسانس‌های عطری تا جایی پیشرفت کرد که عطاری‌ها و مغازه‌هایی مختص به فروش عطر در این تمدن راه اندازی شد و مردم از خرید آن استقبال فراوانی کردند.

در هند، عطر در قلب آیین مقدس تانتریک قرار داشت: مردان در مراسم با چوب صندل مسح می‌شدند، زنان با روغن یاسمن روی دست‌ها، نعناع هندی روی گردن و گونه‌ها، کهربا روی سینه‌ها، سنبل هندی در موها، مشک روی شکم، چوب صندل روی ران‌ها و زعفران روی پاها آراسته می‌شدند(نوعی «هرم عطر» انسانی، به معنای واقعی کلمه با نت‌های سر، قلب و پایه). (در واقع، استفاده از چوب صندل در هند به ۴۰۰۰ سال پیش برمی‌گردد - نه فقط به عنوان یک آرامش‌بخش و ضدعفونی‌کننده، بلکه به عنوان مصالح ساختمانی برای معابد هندو).

در آسیا، چینی‌ها محیط اطراف خود را با عطر و رایحه معطر می‌کردند - از جوهری که با آن می‌نوشتند تا معابدی که در آنها عبادت می‌کردند. در مقابل، ژاپنی‌ها توجه خود را بر سوزاندن عطر متمرکز کردند و مراسمی به نام «خو-دو» (Kho-Do) را به وجود آوردند که گفته می‌شد بدشانسی را دور می‌کند. 

اولین عطر به شکل امروزی آن که از ترکیب روغن معطر (اسانس) با الکل به دست می‌آمد، در قرن چهاردهم میلادی و به دستور ملکه الیزابت مجارستان ساخته و در سراسر اروپا با نام Hungary Water یا “آبی از سرزمین مجارستان” شناخته می‌شد.

 اسانس این عطر از عصاره گیاه رزماری، آویشن و نوشیدنی برندی تهیه می‌شد و به همین دلیل علاوه بر کاربرد آرایشی، از آن برای درمان و مقاصد پزشکی نیز استفاده می‌گردید. این عطر از قرن چهاردهم میلادی تا قرن هجدهم که عطری با نام “ادکلن” باعث ایجاد یک انقلاب بزرگ در این صنعت شد، محبوب‌ترین و شناخته شده‌ترین عطر در اروپا و غرب بود.

از ابتدای قرن چهاردهم میلادی، شهر گرتس در فرانسه به مرکز اصلی کاشت و تهیه گلها و گیاهان مورد نیاز صنعت عطرسازی تبدیل شد که هم اکنون نیز از این شهر به عنوان پایتخت عطر جهان نام برده می‌شود.

 در عصر رنسانس (قرن‌های پانزدهم و شانزدهم میلادی) در فرانسه، عطرها بیشتر توسط خاندان سلطنتی و اشرافیان استفاده می‌شدند و بیشتر از آنکه جنبه آرایشی و تزئینی داشته باشند، برای از بین بردن بوی نامطبوع بدن کاربرد داشتند. همزمان با رنسانس و رونق گرفتن عطرسازی به عنوان یک صنعت در اروپا و خصوصاً فرانسه، ایتالیا نیز شاهد شکوفایی این هنر در گوشه و کنار سرزمین خود شده بود.

در قرن شانزدهم میلادی کاترین مدیچی، اشراف زاده ایتالیایی که با پادشاه فرانسه به نام هنری دوم ازدواج کرده بود و ملکه فرانسه محسوب می‌شد، عطرساز چیره دست ایتالیایی به نام رناتو بیانکو را با خود به پاریس آورد و به این ترتیب پای هنر ناب عطرسازی ایتالیا به فرانسه گشوده شد.

 گفته می‌شود که خانه رناتو بیانکو از طریق تونل‌های زیرزمینی به آزمایشگاه عطر او متصل شده بود تا از سرقت فرمول‌های عطرسازی او جلوگیری شده و هیچکس جز او به روش تولید آن عطرها دست پیدا نکند.

به لطف هنر و زحمات رناتو بیانکو ایتالیایی، فرانسه به سرعت به مرکز اصلی صنعت عطرسازی جهان تبدیل شد و شهر گرتس که از دو قرن پیش در زمینه کاشت گل و گیاه معطر فعال شده بود، حالا بزرگترین و مهمترین نقطه در جهان برای تهیه مواد اولیه عطر به شمار می‌رفت.

از آن زمان تا کنون شهرهای گرس در فرانسه و سیسیل و کالابریا در ایتالیا به عنوان مراکز اصلی تهیه مواد اولیه عطر و ادکلن در جهان شناخته شده و این کشورها به عنوان قطب‌های طراحی، ساخت و تجارت عطر، ادکلن و اسانس‌های عطری در دنیا محسوب می‌شوند.

با وقوع انقلاب صنعتی در اروپا و بهره‌گیری از ماشین آلات در تولید محصولات، عطر و اسانس‌های عطری نیز دستخوش تغییرات شگرف و بزرگی شدند. استفاده از عطر و ادکلن تا این زمان معمولاً محدود به طبقات اشرافی و خاندان سلطنتی بود، ولی امکان تولید انبوه محصولات عطری به وسیله کارخانه‌ها باعث شد تا عموم مردم به استفاده از عطر روی آورند.

 یکی از درخشان‌ترین لحظه‌های تاریخ صنعت عطرسازی در جهان، معرفی و تولید ادکلن بود. در سال 1709 میلادی، جیووانی ماریا فارینا عطرساز ایتالیایی که در شهر کلن آلمان زندگی می‌کرد، از ترکیب الکل، آب و اسانس به میزان تنها 2 تا 5 درصد، رایحه‌ای تولید نمود که نام آن را به احترام شهر کلن، ادکلن نامید. او نام اولین مدل این محصول را Eau de Cologne 4711 گذاشت که برگرفته از پلاک خانه فارینا در کلن بود.

ویژگی اصلی ادکلن، سبک و با طراوت بودن رایحه و استفاده از نت‌های مرکبات در آن است. در ابتدا ادکلن تنها به اشراف‌زادگان فروخته می‌شد و قیمت هر شیشه از آن چیزی در حدود نصف حقوق سالیانه یک کارمند دولت بود. بعدها با پیشرفت صنعت و تولید انبوه، قیمت ادکلن کاهش یافت و مردم قدرت خرید آن را پیدا کردند.

 ادکلن آنقدر محبوب و فراگیر شد که امروزه از این لغت برای اشاره به اکثر عطرهای تولید شده برای مردان استفاده می‌شود. جیووانی ماریا فارینا در همان سال 1709 فروشگاهی در شهر کلن افتتاح کرد که همچنان پابرجاست و محصول Eau de Cologne 4711 به عنوان قدیمی‌ترین ادکلنی که همچنان در خط تولید قرار دارد، در این مغازه به فروش می‌رسد.

وقوع انقلاب فرانسه در قرن هجدهم میلادی تاثیرات انکار ناپذیری بر صنعت عطر داشت. با آزاد شدن اقتصاد اروپا و تولید صنعتی، عطر از انحصار اشرافیت خارج شد و افراد عادی امکان استفاده از آن با قیمتی مناسب‌تر را پیدا کردند. تغییرات گسترده در نظام سیاسی فرانسه باعث شکوفایی فرهنگ و اقتصاد این کشور شد و پاریس به پایتخت مُد و فَشِن جهان تبدیل گشت.

یکی دیگر از عوامل فراگیر شدن استفاده از عطر و تولید گسترده آن، اکتشافات علمی و پیشرفت‌های علم شیمی در قرن نوزدهم و بیستم بود. اسانس‌های سنتتیک که توسط متخصصین ساخته می‌شدند رفته رفته جای عصاره خالص گیاهان را گرفتند و علاوه بر اینکه قیمت تمام شده آنها بسیار مناسب‌تر بود، دستیابی به رایحه مورد نظر طراح عطر را بسیار آسان‌تر نمودند.

 اسانس‌های سنتتیک تنها محدود به رایحه‌های شناخته شده و کپی سازی از آنها نبودند و این امکان را به طراح عطر می‌دادند که رایحه‌ای کاملا جدید را خلق کنند. همین موضوع موجب انقلابی در خلاقیت شد و عطرسازان به تعداد بسیار زیادی از نت‌ها و رایحه‌ها دست یافتند. کومارین، وانیلین، مشک مصنوعی، آلدهیدها و هلیوتروپین از جمله مواد سنتتیکی بودند که کمک شایانی به پیشرفت صنعت عطرسازی کردند.

در همین زمان که مزون‌های مشهور مانند گرلن مشغول به فعالیت بودند، شخصی به نام فرانسوا کوتی (Coty) که بعدها و تا کنون از بزرگترین نام‌ها در صنعت عطر و آرایشی محسوب می‌شود، برگ دیگری در تاریخ عطرسازی جهان نوشت. او را می‌توان اولین شخصی نامید که به مفهوم تبلیغات، بسته بندی شکیل و نحوه ارائه عطر به مشتری اهمیت داد و به همین دلیل در کسب  و کار خود به شدت موفق شد.

 هم اکنون شرکت کوتی صاحب نام‌های تجاری بزرگی در صنعت آرایشی و بهداشتی جهان است که از میان آنها میتوان به هوگو باس، گوچی، کالوین کلاین، بربری، اسکادا، روبرتو کاوالی، دیویدف، جوپ و لاگوست اشاره کرد.

علی رغم اینکه هرکدام از این اتفاقات نقش بسزایی در سیر تکاملی و پیشرفت صنعت عطر جهان داشت، اما می‌توان با اطمینان گفت که انقلاب بزرگ عطر و تبدیل شدن آن به صنعتی که همه ما امروزه می‌شناسیم، توسط کوکو شنل رخ داد.

مشهورترین، بزرگترین، موفق‌ترین و اسطوره‌ای‌ترین عطر جهان با نام CHANEL N°5 در سال 1921 توسط کوکو شنل به دنیا معرفی شد. این عطر از آن زمان تا کنون با همین نام و با موفقیتی فزاینده در سراسر جهان به فروش می‌رسد.‌

قطعا تاریخچه عطر بصورت کامل روایتی با ده ها هزار صفحه تاریخ و اماکن و اشخاص خواهد بود که از حوصله ما و شما خارج است و لذا به همین حد اکتفا کرده و امیدوارم برایتان جذاب بوده باشد .

ازینکه نظر خود را نسبت به این نوشته در زیر مرقوم بفرمایید ممنون خواهم بود. با تشکر دارابیان